Lęk jest naturalnym stanem emocjonalnym, który ostrzega przed potencjalnym niebezpieczeństwem i mobilizuje do poradzenia sobie z tą sytuacją. W przeciągu życia prawie każda osoba doświadczyła nasilonego lęku, trudnych do opanowania, rozchwianych emocji, czy też przedłużającego się smutku i obniżonego nastroju. Codzienne troski i niepokoje są czymś naturalnym i można w sposób efektywny radzić sobie z nimi. Jeśli jednak lęki stają się intensywne, paraliżujące, a smutek wszechogarniający i nieprzerwany okresami lepszego nastroju, możemy mieć do czynienia z zaburzeniami lękowymi bądź afektywnymi.
Jakie postacie zaburzeń lękowych spotyka się u dzieci i młodzieży?
W okresie dzieciństwa i dojrzewania występują następujące postacie zaburzeń lękowych:
-
lęk separacyjny– jest prawidłowym zjawiskiem u dzieci do 3. roku życia, a potem stopniowo zanika do 5. roku życia. Dziecko odczuwa nadmierny lęk, gdy spodziewa się rozłąki z opiekunem (najczęściej matką), w trakcie okresu rozłąki lub nawet gdy tylko sobie taką rozłąkę wyobraża. Na próby separacji reaguje oporem, płaczem, czasem zgłasza dolegliwości somatyczne (np. bóle brzucha), „dzięki” którym ostatecznie nie dochodzi do rozłąki. Dziecko odmawia wychodzenia z domu bez opiekuna, nie chce wychodzić samo do szkoły na podwórko, do kolegów; nie wyjeżdża samo na kolonie. Dzieci cierpiące na lęk separacyjny często również nie chcą spać same, lecz z opiekunem.
-
zaburzenie lękowe uogólnione– definiowany jest w sytuacjach kiedy dziecko nadmiernie zamartwia się mniej lub bardziej spodziewanymi wydarzeniami: „i co to będzie, gdy np. dostanę jedynkę ze sprawdzianu…. Wyobraża sobie tylko negatywne scenariusze dla spodziewanych sytuacji. Często szuka pociechy i zapewnień, że jego obawy się nie sprawdzą, ale nie uspokaja się, gdy je usłyszy. Odczuwa lęk, któremu towarzyszą: niepokój, nerwowość, rozdrażnienie. Dziecko łatwo się męczy, odczuwa zwiększone napięcie mięśniowe, ma trudności z koncentracją i problemy ze snem.
-
fobie– lęk dziecka skupia się wokół konkretnego przedmiotu, postaci lub sytuacji np. zwierząt, owadów, zjawisk atmosferycznych (wiatr, burza), ciemności, hałasów, wysokości itp. W obecności tych bodźców lub gdy dziecko spodziewa się kontaktu z nimi, odczuwa nieracjonalny i nadmierny strach, który może nawet przyjąć postać napadu paniki. Młodsze dzieci mogą reagować na obiekt fobii płaczem, wybuchem złości, zamieraniem w bezruchu lub przywieraniem do opiekuna. W okresie wczesnodziecięcym lęki przed różnymi obiektami mieszczą się w ramach prawidłowego rozwoju. Dwulatek może bać się na przykład hałasu, trzylatek – psów, czterolatek – ciemności, ale w miarę dorastania te lęki ustępują. O zaburzeniu lękowym w postaci fobii mówimy zatem wtedy, gdy przeżywany przez dziecko strach przed danym obiektem nie jest zgodny z jego fazą rozwojową (na przykład gdy hałasu boi się dziesięciolatek).
-
zespół lęku społecznego– fobia społeczna- dziecko cierpiące na fobię społeczną przeżywa nasilony lęk w obecności nieznajomych osób i unika ich. W sytuacjach społecznych (w szkole, na spotkaniu klasowym, na podwórku wśród innych dzieci) dziecko jest zakłopotane, ciągle zamartwia się jak postrzegają go inni i co sobie o nim pomyślą. Jest bardzo skupione na tym, żeby zachować się poprawnie. Obawia się ośmieszenia i upokorzenia, stale wyobraża sobie siebie w takich właśnie okolicznościach. Podczas rozmowy nie podtrzymuje kontaktu wzrokowego, mówi niewiele i cicho albo w ogóle unika rozmów z innymi, pozostaje „na uboczu”.
Unikanie sytuacji społecznych prowadzi do znacznych problemów z codziennym funkcjonowaniem. Wycofanie ze środowiska rówieśniczego znacznie zaburza jego rozwój psychospołeczny. -
zespół lęku napadowego– tzw. atak paniki- zaburzenie charakteryzuje się nawracającymi napadami paniki. Lęk ten jest on nagły, bardzo silny z towarzyszącymi objawami somatycznymi (np. duszność, kołatania serca). W trakcie ataku paniki dziecko ma poczucie całkowitej utraty kontroli nad sobą lub że „zaraz umrze”, co jeszcze bardziej wzmaga jego przerażenie. Napad paniki może pojawić się „znikąd” lub może wywołać go konkretny czynnik. Jeśli atak wystąpił bez określonej przyczyny, dziecko zazwyczaj boi się jego nawrotu i ten lęk paradoksalnie może wywołać kolejny napad paniki.
-
mutyzm wybiórczy– jest to postać fobii społecznej, w której lęk przed ludźmi przejawia się odmową komunikacji słownej (milczeniem), mimo że mowa dziecka i jej rozumienie są prawidłowo rozwinięte. Wówczas dziecko nie odzywa się do obcych osób (czyli nie będących członkami rodziny ani bliskimi przyjaciółmi).
Podczas rozmowy, czy raczej prób jej nawiązania, dziecko unika kontaktu wzrokowego, nie okazuje emocji mimiką twarzy, gdy się uśmiecha, to zwykle z zaciśniętymi ustami. W domu zaś lub innym dobrze znanym środowisku dziecko jest swobodne, czasem wręcz nadmiernie ruchliwe, chętnie i bez problemu rozmawia z bliskimi. -
Lęk związany z reakcją na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne. Bywa, iż stres związany z trudną lub traumatyczną sytuacją, w której dziecko się znalazło, znacznie przekracza jego możliwości radzenia sobie. Może być to na przykład: śmierć bliskiej mu osoby, przeżywany rozwód, rozstanie. Reakcja na ciężki stres może być natychmiastowa i objawiać się między innymi oszołomieniem, gwałtownymi reakcjami lękowymi, trudnością w zrozumieniu tego co się dzieje. Zdarza się jednak tak, że konsekwencje przeżycia trudnej sytuacji dziecko odczuwa później, a objawy stresu rozwijają się w sposób utajony. Mamy do czynienia wtedy z zaburzeniem stresowym pourazowym, dla którego znamienna jest obecność we śnie i na jawie powracających, niekontrolowanych wspomnień wydarzenia trudnego, ataków paniki, poczucia zagrożenia oraz trudności w codziennej adaptacji.
Przyczyny zaburzeń lękowych
Przyczyny zaburzeń lękowych ujmowane są na kilka sposobów. W literaturze spotkać można wyjaśnienia biologiczne oraz behawioralne zaburzeń nerwicowych.
W wyjaśnianiu przyczyn zaburzeń lękowych mają też swój udział teorie dotyczące roli urazów psychicznych, czyli sytuacji trudnych emocjonalnie, związanych z przeżywaną traumą, stresem, czy sytuacji frustracji, deprywacji. Zwraca się również uwagę na rolę czynników osobowościowych, takich jak trudności w rozumieniu siebie i innych, podwyższony poziom lęku, czy niska tolerancja na przeżywane frustracje. Do czynników środowiskowych należą między innymi:
-
zaburzenia lękowe u opiekunów – dziecko „uczy” się od nich lękowego nastawienia do otoczenia i strategii radzenia sobie z problemami opartych na unikaniu
-
styl wychowania – nadopiekuńczość, nadmierna krytyka lub nadmierne kontrolowanie
-
brak poczucia bezpieczeństwa w relacji z opiekunami – na przykład gdy opiekunowie stosują przemoc, zaniedbują dziecko, nie dają wsparcia w trudnych sytuacjach,
-
doświadczenie odrzucenia lub przemocy ze strony rówieśników
-
inne traumatyczne doświadczenia np. utrata opiekuna- bliskiej osoby.
Bardzo często czynnikiem wyzwalającym objawy zaburzeń lękowych są zmiany w życiu dziecka takie jak pójście do przedszkola, rozpoczęcie nauki w szkole, zmiana klasy lub szkoły, przeprowadzka do innej miejscowości.
Leczenie
W większości przypadków zaburzenia lękowe u dzieci i nastolatków ustępują w wyniku odpowiedniego leczenia. Zdarza się, że delikatny „rys” lękowy u nich pozostaje, ale mimo tego w dalszym okresie rozwoju i dorosłości radzą sobie dobrze i funkcjonują prawidłowo. Jeśli objawy są bardzo nasilone i uporczywe, to jest większe prawdopodobieństwo, że dziecko nadal będzie cierpiało na zaburzenia lękowe w okresie dorosłości. Podstawową metodą leczenia są oddziaływania psychoterapeutyczne, które w większości przypadków przynoszą dobre efekty. Jeśli objawy są bardzo nasilone stosuje się lęki- wyłącznie w konsultacji z lekarzem. Bardzo ważne jest w leczeniu aby nie izolować dziecka od społeczeństwa szkolnego i rówieśniczego, wspierać je i zachęcać do uczestniczenia w dziecięco/ młodzieżowej społeczności.
Projekt jest współfinansowany ze środków Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w ramach programu Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej „Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi” – edycja 2017
